فلات ایران
فَلات ایران یا ایران‌زمیننام یک منطقهٔ گسترده جغرافیایی و زمین‌شناختی در قارهٔ آسیا (اورآسیای مرکزی) در نیمکره شمالی است. این فلات در آسیای جنوبی، آسیای جنوب غربی و قفقاز گسترده شده است و از سرزمین‌های کم‌ارتفاع مجاور خود قابل تمایز است. فلات ایران تقسیمی جغرافیایی بر پایه وجوه تاریخی است. این منطقه، زیستگاه اقوام ایرانی و محدودهٔ اصلی کشور ایران در دوره‌های مختلف تاریخی بوده است.
بلندترین قله فلات ایران تیریچ میر با بلندی ۷۶۹۰ متر در پاکستان است. فلات ایران جزء مهم‌ترین فلات‌های آسیائی-اروپائی است؛ از آن جا که رشته‌کوه‌های آن مرزهای سیاسی دوران معاصر را شکل داده‌اند و نیز رشته کوه البرز در آن جای گرفته است.
این فلات علاوه بر ایران کنونی شامل قسمت‌هایی دیگر نیز بود که بر اثر بروز برخی وقایع ناگوار تاریخی از آن جدا شد. مانند افغانستان در مشرق و بلوچستان در جنوب‌شرقی و قسمتی از فرارود (ماوراءالنهر) در شمال شرقی و قفقاز در شمال غربی این سرزمین، امروز در این نواحی مردم به زبان های فارسی کوردی آذری بلوچیِ ِ تالشی ترکمانیِ عربی آسوری غیره حرف می‌زنند. دامنه این سرزمین وسیع از رشته‌کوه‌های زاگرس در شمال‌غربی تا رشته جبال سلیمان در مشرق امتداد دارد و از شمال به قفقاز و دریای خزر و تمام امتداد آمودریا تا سرچشمه آن رودخانه و از جنوب به خلیج فارس و دریای عمان محدود می‌شود و به این ترتیب بین دره‌های حاصلخیز فرات و دجله از یک طرف و از سوی دیگر رودخانه سند فلات مرتفعی به شکل مثلث وجود دارد که از اطراف توسط کوه‌ها و ارتفاعات بزرگ محاصره شده است. این کوه‌ها عبارت است از رشته‌کوه البرز که از آرارات در شمال‌غربی فلات جدا و پس از طی امتداد جنوب دریای خزر به کوه بابا یکی از شاخه‌های هندوکش منتهی می‌شود و دنباله آن به کوه هیمالیا می‌پیوندد و در مغرب کوه‌های کردستان یا زاگرس که به خط مورب متوجه مشرق فلات می‌گردد و رشته‌های مختلف آن با کرانه‌های خلیج فارس و دریای عمان موازی است، در طرف مشرق این فلات سه رشته‌کوه از شمال به طرف جنوب به موازات کوه‌های سلیمان قرار دارد.
وسعت فلات ایران سه میلیون و هفتصد هزار کیلومتر مربع است. بخش بیشتر آن که یک میلیون و ششصد و چهل و هشت هزار کیلومتر مربع وسعت دارد ایران کنونی را تشکیل می‌دهد. فلات ایران بسیار مرتفع و ارتفاع آن در نقاط مختلف متفاوت است. صحرا و کویر لوت در مرکز این فلات قرار دارند. کوه‌های جنوبی و شرقی آهکی و کوه‌های زاگرس از سنگ خارا تشکیل شده و در بیشتر کوه‌های فلات ایران قله‌های مرتفعی وجود دارد که معروف‌ترین آنها عبارت است از قله دماوند در البرز، قله الوند در مغرب ایران و سبلان در آذربایجان. آب و هوای فلات ایران خشک و زمستان آن سرد و خشک و تابستان آن بسیار گرم و سوزان است. در زمستان در نواحی مسطح فلات گاه‌گاه درجه حرارت تا چند درجه زیر صفر را نشان می‌دهد. اما این حالت در نواحی کوهستانی همیشه دیده می‌شود. بادهای منظمی از خارج فلات به سوی این سرزمین جریان دارد. یکی باد شمال‌غربی و دیگر باد جنوب‌شرقی، باد شمال‌غربی که از آمریکای شمالی برمی‌خیزد، پس از عبور از مدیترانه و سوریه وارد فلات ایران می‌شود و راه هندوستان را در پیش می‌گیرد. باد جنوب‌شرقی از اقیانوس هند می‌وزد و به خط مورب برجهت خلاف باد شمال‌غربی فلات را طی می‌کند. باد فوق در بهار و تابستان و باد شمال‌غربی در پاییز و زمستان شدت بیشتر دارد و در هر دو صورت باعث تولید جریان‌های سریع و تند می‌گردد، در برخی از نواحی فلات بادهای مخصوص وجود دارد که از بین آنها از همه معروف‌تر باد ۱۲۰ روزه سیستان است، سرعت حرکت این باد در ساعت به شصت کیلومتر می‌رسد.
مرکز و بخشی از مشرق فلات ایران پوشیده از صحرایی خشک و بی آب و علف است که از لحاظ شدت دما صحرای آفریقا را به خاطر می‌آورد و به اسامی مختلف کویر و لوت نامیده می‌شود. تنها رودخانه قابل کشتیرانی بین سند و فرات رودخانه کارون است که تنها ۱۸۰ کیلومتر آن مورد استفاده قرار می‌گیرد. این رودخانه از زردکوه بختیاری جاری می‌شود و از همان رشته جبال رودخانه دیگری به نام زاینده‌رود نیز سرچشمه می‌گیرد که باعث آبادانی اصفهان می‌شود. جهت حرکت این رود بر خلاف رود کارون که به جنوب می‌رود و به اروندرود می‌ریزد شمال اصفهان است و به مرداب گاوخونی می‌ریزد. رودخانه ارس یکی دیگر از رودخانه‌های فلات ایران است که در شمال‌غربی این سرزمین خط سرحدی را بین ایران و روسیه تشکیل می‌دهد. طولانی‌ترین رودخانه‌های داخلی ایران قزل‌اوزن نام دارد که در قدیم آماردیس خوانده می‌شد. این رودخانه پس از آن‌که در نزدیکی پل منجیل هشترود وارد آن می‌شود نام سفیدرود به خود می‌گیرد و در مشرق رشت وارد دریای مازندران می‌شود. سرچشمه آن هزارچشمه است. رودخانه دیگر تجن نام دارد که به علت عبور از هرات هریرود نیز نامیده می‌شود و کَشَف‌رود یکی از متفرعات آن است. روز مزبود در شمال مشهد به هریرود می‌ریزد، هیرمند یا هیلمند رودخانه دیگری در مشرق ایران است که در قدیم آن را اتیماندر (Etymander) می‌گفتند. این رودخانه از کوه بابا در افغانستان سرچشمه می‌گیرد و وارد دریاچه هامون می‌شود. سرحد شمال‌شرقی فلات ایران در قدیم رودخانه آمودریا در آسیای میانه بوده‌است. این رودخانه از فلات تبت سرچشمه می‌گیرد و در قدیم به دریای خزر می‌ریخت؛ ولی امروز پس از طی قوسی در اطراف بدخشان متوجه شمال‌غربی شده و به دریاچه آرال می‌ریزد.
در ادوار قدیم اطراف سطح فلات ایران دریای عظیمی قرار گرفته بود که امروز بقای آن به صورت دریاچه‌های کوچک و بزرگ با آبِ شور باقی‌مانده است. از این قبیل دریاچه‌ها می‌توان نام سه دریاچه وان (در خاک ترکیه) و سوان (در خاک ارمنستان) و ارومیه را در سمت مغرب فلات نام برد. از بین سه دریاچه مزبور دریاچه ارومیه بزرگ‌تر و مهم‌تر است. یکی دیگر از دریاچه‌های این فلات دریاچه مهارلو در جنوب شیراز و دیگر دریاچه نیریز در شمال‌شرقی همان شهر است. دریاچه نیریز به دو بخش تقسیم می‌شود. یکی به نام دریاچه نرگس و دیگر موسوم به دریاچه طشت و بین این دو قسمت جزیره کوچک علی‌یوسف قرار دارد. در سمت مشرق فلات دریاچه بزرگ سیستان یا هامون دیده می‌شود، سطح آن به تناسب زیادی و کمی آب آن متفاوت است و در زمستان این سطح به حداقل خود می‌رسد. رودخانه هیرمند به آن می‌ریزد و در هنگام پُر آبی اضافه آب این دریاچه توسط رودخانه شلاق وارد گودزره می‌گردد. در کرمان دریاچه‌ای وجود دارد به نام جزموریان که رودخانه بمپور به آن می‌ریزد. دریاچه مهم دیگر این فلات عبارت است از دریاچه قم یا حوض سلطان و باتلاق گاوخونی.
حد شمالی ایران چنان‌که ذکر شد دریای خزراست. وسعت این دریاچه در ادوار مختلف تاریخی پیوسته متفاوت بوده و رو به کاستی گذاشته است. حوزه شمالی آن بر اثر رسوبی که رودخانه ولگا در آن تولید می‌کند عمق کمتری دارد. اما در عوض حوزه جنوبی این دریاچه عمیق است.
زمین‌شناسی
دگرگونی‌های اقلیمی
فلات ایران بخشی است از منطقهٔ آسیای جنوب غربی و این منطقه از دیدگاه هواشناسی یکی از مناطق بسیار پویای جهان محسوب می‌شود که اقلیم آن را برآیند اندرکنش جبههٔ پر فشار سیبری، بادهای غربی مدیترانه‌ای و بادهای موسمی اقیانوس هند (مونسون) کنترل می‌کند. هرگونه تغییر در عملکرد، شدت و موقعیت مکانی این سازوکارها سبب تغییر در میزان رطوبت و ورود ریزگردها به فلات ایران و ناحیهٔ میان‌رودان می‌شود.
رخداد تغییرات اقلیمی در منطقه در قالب دوره‌هایی با ریزگرد فراوان از پنج‌هزار سال پیش تا کنون نشان می‌دهد که افول تمدن‌هایی چون تمدن اکد، تمدن اور سوم، امپراتوری ایلام، پادشاهی ماد، شاهنشاهی هخامنشی، پادشاهی پارت یا اشکانی، شاهنشاهی ساسانی و حکومت صفوی با دوره‌های شاخص خشکی در منطقه همزمان بوده است.
موقعیت جغرافیایی فلات مرکزی ایران
قسمت اعظم از سرزمین ایران ( بیش از دو سوم از وسعت خاک ایران ) جزء فلات ایران است؛ یعنی از سوی شمال به پایکوه‌های البرز و از غرب به پایکوه‌های شرقی رشته کوه زاگرس و در جنوب به کناره‌های جنوب منتهی می‌شود و در شرق بخش وسیعی از سرزمین‌های شرقی ایران را شامل می‌شود . بیشتر شهرهای مشهور ایران در داخل فلات ایران قرار دارند که دارای تاریخ و سوابق کهنی می‌باشند . قسمت اعظم منابع آبدهی و مقدار آب کشور بطور کلی در مناطق شرقی این فلات ایجاد و مورد بهره برداری است و در سمت شرق که بیشتر خشک و کویری است با استفاده از آب برف کوهستان‌های پراکنده آنجا، سیراب می‌شود . شرایطی که امروزه در شرق ایران ما حکم فرماست بدون شک در زمانی نه چندان دور، دوره‌های سرد و مرطوب را پشت سر گذاشته است .
یکی از علل وجود چنین کویرهایی تمدن چند هزار سالهٔ سرزمین کهن ماست که در تخریب و نابودی پوشش گیاهی و تشدید شرایط آب و هوایی خشک کمک و تأثیر عمیقی داشته است . باید توجه داشت که موانعی طبیعی سبب جدا کردن قسمت هایی از ایران و تبدیل آن به مناطقی مسکونی شده است که از میان این مناطق و حوزه‌ها تنها گزارش حفاری چند منطقه مانند سیلک و حصار و قره تپه منتشر شده است .
سابقهٔ تاریخی فلات مرکزی ایران
نام ایران به معنی سرزمین آریاییان و از نام قبایلی آمده که در فلات ایران جای گرفتند و ساکنان پیشین را بیرون راندند یا کاملاً بر آنها مسلط شدند. فلات ایران جایگاه نخستین اقامتگاه‌های کوهستانی است که تاریخشان به حدود ده هزار سال می‌رسد. یکی از ویژگی‌های بزرگ این منطقه راه‌هایی است که بین النهرین و جنوب غربی ایران را به شمال شرق ایران و افغانستان و سرزمین چین متصل می‌کرد و از میان این فلات می‌گذشت. از آنجا که ایجاد محوطه‌های مسکونی در یک محل بستگی به دو عامل مهم یعنی استعداد محل برای زندگی و موقعیت جغرافیایی (کوتاه‌ترین و آسانترین راه ارتباط با دیگر مراکز) دارد؛ به همین ترتیب، مراکز فرهنگی در این منطقه (فلات ایران) به علت نبود رودخانه‌های بزرگ و مناسب بر سر راه‌های ارتباطی شکل گرفته‌است. در دوره‌ای بین ده هزار تا پانزده هزار سال قبل از میلاد تغییرات تدریجی آب و هوا صورت گرفت، دوره بارانی از بین رفت و دوره خشکسالی آغاز شد. در این دوره انسان‌های ماقبل تاریخی در ایران زندگی می‌کردند که اغلب در غارها سکنی داشتند. اولین آثار و بقایای این غارها در کوهای بختیاری در شمال شرقی شوشتر کشف شد. در این دوره انسان برای تأمین غذا به شکار حیوانات به‌وسیله آلاتی نوک تیز از استخوان حیوانات، می‌پرداخت. خشک شدن تدریجی هوا و خشک شدن بسیاری از دریاچه‌ها و رودخانه‌ها منجر به سراریز شدن حیوانات از کوه‌ها به دشت‌ها و به دنبال آنها انسان‌ها نیز به آنجا آمده و در انجا ساکن شدند. در این دوره انسان‌ها هنوز طرز ساختن خانه را نمی‌دانستند و در آلونک‌های ساخته شده از چوب درختان، زندگی می‌کردند. نخستین پیشرفت‌ها در زمینهٔ ظروف سفالین و به تدریج در طرز استفاده از فلز، جادث گردید؛ اما هنوز طریقه ذوب کردن فلز را نمی‌داستند. تحول عظیمی که در این دوره اتفاق افتاد، آموختن کشت و زرع و اهلی کردن حیوانات است که از این طریق علاوه بر تأمین غذای مورد نیاز روزانه، امکان ذخیره کردن محصول را نیز داشتند. بسیاری از محققین این تحول را سرآغاز مبادله و تجارت بین اقوام اولیه می‌دانند. دیرینه ترین انسان‌های پیش از تاریخ در فلات ایران از تپهٔ سیلک کاشان کشف شده‌اند. این تپه هنگام حفاری در سال ۱۹۳۷، ۴ متر از زمین‌های اطراف ارتفاع داشته‌است. قدمت آثار باستانی این تپه، با توجه به عنصر سفالهای کشف شده، به حدود حداکثر اواخر هزاره ششم قبل از میلاد می‌رسد.
